Huishouden

De taken waren duidelijk verdeeld in een adellijk huishouden: de man ging over het landgoed, de vrouw over het huishouden. Tenminste… Dat is de theorie en de praktijk week daar natuurlijk vaak van af. Ik denk dat er vaak vrij pragmatisch mee om gegaan werd. Er waren vrouwen die ook verantwoordelijk waren voor het hele landgoed als hun man afwezig was. Maar er waren ook mannen die dat dan aan hun rentmeester overlieten. Vanaf de achttiende eeuw werd het huishouden steeds hierarchischer en stond, naar Engels model, een butler aan het hoofd van het personeel en de huishouding.

Huishoudboekjes

De vraag is natuurlijk hoe individuele vrouwen omgingen met hun huishoudelijke verantwoordelijkheid. Sommigen delegeerden het misschien volledig, anderen waren praktisch betrokken of deden alleen de dingen die ze leuk vonden. In het archief (en de bibliotheek) van Kasteel Amerongen zitten uit verschillende perioden huishoud- en receptenboekjes. Het oudste dateert van eind zestiende, begin zeventiende eeuw en het meest recente uit de negentiende eeuw. De samenstelling en de invalshoeken zijn heel divers: van receptenboekje tot een boekje dat eigenlijk de basis legt voor echt huishoudmanagement. Bij het woord receptenboekje moet je niet denken aan een hedendaags receptenboekjes: vaak gaan ze verder dan alleen koken om te eten. Recepten voor geneesmiddelen en schoonmaakmiddelen, je vind ze er allemaal in terug.

De schrijvers

Het oudste boekje is geschreven door Margaretha Wijts (plm. 1575-1615). Margaretha kwam uit de buurt van Brugge en kwam via Leiden in Londen terecht. Ze trouwde twee keer, eerst met de veel oudere Adrian à Saravia (1532-1612) en daarna met de theoloog en predikant Robert Hill. Ze overlijdt in het kraambed van hun eerste kind. Naast recepten bevat het boekje waslijsten, een keukeninventaris, maar ook gedichten en religieuze teksten. Het boekje is (ten dele) in te zien op de site van Het Utrechts Archief.

In de bibliotheek van het kasteel staat het boekje van Mevrouw Rosande, waarschijnlijk Maria van Leyden van Leeuwen (1659-1702). Zij groeide op in een diplomatenmilieu en trouwde met de adellijke Frederik van Wassenaar van Duivenvoorde.  Dit boekje bevat naast chique recepten als jasmijnsorbet en geley van queen een recept tegen puistjes.

Anna Elisabeth (Annebetje) van Tuyll van Serooskerken (1745-1819) schreef een huishoudboekje dat uitgegeven is (tweede druk 1815). In haar boekje geen recepten, maar allemaal werkbladen die zinvol zijn voor het financieel plannen van de huishouding van een adellijk huis. Dus bijvoorbeeld een weekmenu voor het personeel, een keukeninventaris en een berekeningsmodel voor je stalpersoneel.

De laatste schrijfster die ik tot nu toe ben tegen gekomen is van Louise van Bylandt (1861-1916). Zij werkt meer op mijn manier: vaker een schriftje beginnen en het dan laten versloffen. Uiteindelijk eindig je dan met meerdere schriften en losse papiertjes. Ze verzamelt echt recepten: van hachée van rund of schaap tot taart en een gezondheidselixer (voor een gallon eau de vie of rum).

Vergelijking

Het leuke van deze boekjes is dat de schrijfsters een inkijkje geven in wat hun aanvliegroute voor het huishouden is. Margaretha heeft praktische kennis van alles, Annebetje is de general manager en Louise de (hobby-)kok. Ik zal de boekjes nog uitgebreider moeten bestuderen, maar wat ik al heel leuk vind is dat zowel Margaretha als Annebetje een keukeninventaris benoemen. Hoe veel verschil zit er tussen die eeuwen? En natuurlijk de recepten. Ik ben zelf een zoetekauw, dus ik zal wel wat dingen uitproberen. Ik zag bij Margaretha al heerlijk gekruide wafels en ik ben nieuwsgierig naar mevrouw Rosande’s jasmijnsorbet.

Gelukkig hoef ik me geen weg te ploeteren door alle handschriften. Dobby Ferro bewerkte het boekje van Margaretha Wijts tot een handzaam gedrukt boekje met veel achtergrond informatie. Over het boekje van mevrouw Rosande verschenen artikeltjes in het vriendenbulletin van Kasteel Amerongen en in het boekje Lekker Gelderland. Koken & eten op landgoederen. Voor de liefhebbers van adellijk en historisch koken is het kookboek van Occa Johanna Ripperda ook interessant.